Fake newsy – jak nie dać się zwieść?

Fake newsy to termin, którym w ostatnich latach posługują się wszyscy – politycy, celebryci, dziennikarze, naukowcy. Fałszywe informacje pojawiały się w mediach od zawsze, jednak upowszechnienie internetu sprawiło, że szerzą się na niespotykaną dotąd skalę. Co to są fake newsy i jak je rozpoznawać? Co sprzyja ich rozpowszechnianiu i jakie są tego konsekwencje? Jakie były największe fake newsy w historii? Zobacz, jak rozpoznawać fałszywe widomości i czy można z nimi walczyć.

Czytaj dalej, a dowiesz się:

• Czym są fake newsy?
• Jakie były pierwsze największe fake newsy w historii?
• Jakie są najnowsze fake newsy?
• Jakie szkody przynoszą fake newsy?
• Jak rozpoznawać fake newsy?

Zobacz również: Zagrożenia w internecie – sprawdź, na co musisz uważać

Co to są fake newsy w internecie?

Nigdy jeszcze ludzie na całym świecie nie mieli tak łatwego dostępu do informacji jak obecnie. I choć pod wieloma względami jest to pozytywne zjawisko, to jednak ma drugie dno, przez które – paradoksalnie – toniemy w morzu dezinformacji.

Przyczyną tego, że zamiast wiedzieć więcej i lepiej dzięki szerokiemu dostępowi do wiadomości, wiemy coraz mniej – jest m.in. szeroki obieg fake newsów. Choć fałszywe wiadomości istniały od zawsze, to tak naprawdę upowszechnienie internetu i mediów społecznościowych sprawiło, że jesteśmy nimi atakowani każdego dnia.

Można wymienić m.in. następując cechy fake newsów:

• wprowadzają w błąd, służą dezinformacji,
• mogą być narzędziem propagandowym, służą manipulacji,
• za ich powstaniem i rozpowszechnianiem najczęściej stoi (choć nie musi) chęć oszukania kogoś, zaszkodzenia komuś lub zdobycia zysku (finansowego, politycznego itd.),
• bywają skutkiem niewiedzy i bezmyślnego powtarzania informacji,
• żerują na emocjach (często są pisane w stylu nacechowanym emocjonalnie, mają szokujące nagłówki, stosuje się w nich przesadzone zwroty itd.), mówi się w tym przypadku o tzw. clickbaitach,
• bazują na niskich instynktach (skłonności do plotkowania, chęci, by komuś wiodło się gorzej itd.),
• wykorzystują fałszywy kontekst (informacja może być prawdziwa, ale osadzona w fałszywym kontekście wprowadza odbiorcę w błąd).

Pierwsze największe fake newsy w historii

Zjawisko określane dziś mianem fake newsów jest stare jak ludzka umiejętność posługiwania się kłamstwem. Wcześniej mówiono o nim jako o dezinformacji czy propagandzie. Współcześnie stawia się na charakterystyczny element przyczyniający się do rozpowszechniania fałszywych informacji w błyskawicznym tempie – ich obieg w internecie.

Zobacz też: Spoofing telefoniczny – co to jest i jak się przed tym bronić?

Za punkt zwrotny w dyskusji na temat funkcjonowania fake newsów w internecie uznaje się rok 2016, kiedy to odbyło się referendum dotyczące wystąpienia Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. W sieci pojawiło się wówczas zatrzęsienie fałszywych informacji. Jednak za największy fake news uznaje się ten, którym posłużono się w kampanii prezentującej niepotwierdzone dane na temat funduszy mających zasilić unijny budżet kosztem obywateli brytyjskich (około 350 mln funtów tygodniowo miało trafiać do budżetu UE z kieszeni podatników). Badacze, biorąc pod uwagę to, jak wielkie zamieszanie wśród Brytyjczyków wzbudziły te wiadomości, podkreślają, że ten fake news mógł być jednym z czynników, które zaważyły na ostatecznym wyniku referendum.

Czytaj również: Cyberataki – jak się przed nimi chronić?

Z kolei w 2016 r. odbyły się pamiętne wybory prezydenckie w USA. Internet był wówczas przeładowany fake newsami – wiele z nich pojawiało się na Facebooku. Jednym z najbardziej rozpowszechnionych (1 mln reakcji użytkowników FB) była fałszywa informacja o tym, jakoby papież Franciszek wyraził poparcie dla kandydatury Donalda Trumpa.

Najnowsze fake newsy

Do tego, że fake newsów powstaje jeszcze więcej niż zazwyczaj, przyczyniają się też momenty, gdy świat znajduje się w obliczu ogromnych problemów czy konfliktów. Ich prawdziwy wysyp miał więc miejsce, gdy wybuchła pandemia COVID-19. To samo stało się, kiedy Rosja zaatakowała Ukrainę i rozpoczęła się wojna.

Najnowsze fake newsy, z jakimi prawdopodobnie miałeś okazję się zetknąć, to m.in.:

• pojawiające się w mediach społecznościowych informacje mające na celu wzbudzenie negatywnych odczuć względem uchodźców z Ukrainy (fałszywe wiadomości o atakach Ukraińców na Polaków, o ukraińskich dzieciach przyjmowanych do szkół przed uczniami z Polski itd.),
• przenikające z mediów rosyjskich propagandowe treści przedstawiające atak Rosji na Ukrainę w fałszywy sposób (np. media w Rosji wyjaśniały obywatelom, że wojna została wszczęta wskutek trwających od długiego czasu ataków Ukrainy, na które Rosja w końcu musiała odpowiedzieć itd.),
• fałszywe informacje o negatywnych skutkach szczepień na COVID-19, pojawiające się zarówno na forach antyszczepionkowców, jak i w mediach społecznościowych (np. że przyjęcie trzeciej dawki szczepionki powoduje impotencję).

Fake newsy – przykłady, jak możesz je rozpoznawać

Jak wynika z badania przeprowadzonego przez Digital Poland*, aż 86 proc. przebadanych Polaków uważa, że miało do czynienia z fake newsami i próbami dezinformacji. Te dane tylko potwierdzają, jak powszechne jest to zjawisko. Dlatego tak istotne wydaje się to, by nauczyć się rozpoznawać fake newsy, a przynajmniej sceptycznie podchodzić do pojawiających się w sieci wiadomości, co do których możesz mieć wątpliwości.

Jakie szkody przynoszą fake newsy?

Jednym z największych problemów dotyczących walki z fake newsami jest to, że tempo ich rozpowszechniania jest zastraszające, a działania internautów w tym względzie są zbyt słabo kontrolowane. Nawet jeśli dana fałszywa wiadomość zostanie szybko usunięta, bardzo często okazuje się, że wiele osób zdążyło ją już skopiować i przekazać dalej, więc żyje ona mimo wszystko własnym życiem.

Z wielu powodów zjawisko rozpowszechniania się fake newsów jest bardzo trudne do zatrzymania. Dzieje się tak choćby dlatego, że większość społeczeństwa – z powodu czy to niewiedzy, czy braków w edukacji, czy tempa życia – nie weryfikuje informacji, na które się natyka. A szkody, jakie powodują fake newsy, mogą być ogromne:

• polityczne (m.in. wpływ na opinie i nastroje wyborców),
• społeczne (radykalizacja postaw, np. antyuchodźczych, przeciw społeczności LGBT+),
• biznesowe (np. spadek obrotów firm w wyniku przeniknięcia do szerokiego obiegu fałszywych informacji na ich temat),
• zdrowotne (np. rezygnacja ze szczepienia dzieci pod wpływem fałszywych danych na temat wpływu szczepionek czy wypicie wybielacza, który według pewnych fałszywych źródeł miał uchronić przed koronawirusem),
• osobiste (poniżenie, zastraszenie, zniszczenie czyjejś kariery, związku itd.).

Zobacz także: Bezpieczny sklep online – jak go rozpoznać?

Aby chronić się przed napływającymi do ciebie zewsząd fake newsami, podczas przeglądania wiadomości w internecie przyjmuj postawę opartą na zasadzie: „zawsze sprawdzam”:

• zawsze zerknij na źródło informacji (zweryfikuj zarówno autora artykułu, jak i stronę, na której się pojawił, cytowane źródła itd.),
• upewnij się, że właściwie rozumiesz kontekst (być może czytasz artykuł zamieszczony na stronie, która bawi się parodią?),
• sprawdź datę publikacji tekstu (może informacja jest przestarzała?),
• nigdy nie zatrzymuj się na przeczytaniu samego nagłówka, zapoznaj się z treścią całego artykułu,
• sprawdź, czy informacja pojawiła się również w innych mediach,
• zapytaj o zdanie eksperta w danej dziedzinie (jeśli masz taką możliwość),
• nigdy nie rozpowszechniaj danej informacji, jeśli masz co do niej jakiekolwiek wątpliwości,
• jeżeli widzisz, że dany materiał może być fake newsem, zgłoś to (np. administratorowi strony w mediach społecznościowych, zaznaczając odpowiednią opcję na Facebooku czy Instagramie itd.).

Przeczytaj też: Zasady bezpiecznego korzystania z internetu – poznaj kilka z nich!

* Digital Poland, Dezinformacja oczami Polaków, dostępne do pobrania pod adresem: https://digitalpoland.org/publikacje/pobierz?id=4f2e2116-82a6-47b5-a984-801b5e704b56 (dostęp 29.03.2022 r.).